अधिकांश नेपालीको प्रमुख पर्व हो-दसैं । यो शरद ऋतुको आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि पूणिर्मासम्म मनाइन्छ, जसमध्ये विशेष महत्त्वका साथ मनाइने अवधिलाई नौरथा भनिन्छ । नौरथाभित्र गरिने विविध क्रियापलापले नै दसैंको सार रूप इङ्गीत गर्छ । जनस्तरमा हर्ष र उमङ्गको वर्षा गराउने दसैंले धार्मिक, सांस्कृतिक एवं सामाजिक रूपमा उत्तिकै महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्ने भएकाले नेपालीहरूका लागि यो पर्व प्रतीक्षाको विषय बनेको पाइन्छ ।
दसैंका अवसरमा गरिने पूजा वा साधनाले विशेष फल दिने जनविश्वास रहिआएको छ । त्यसैले दसैंका नौ दिनसम्म भगवतीको विशेष पूजाआजा गर्ने तथा दसौं दिन प्रसादस्वरूप टीका र जमरा ग्रहण गर्ने चलन चलेको हो । दशमी अर्थात् टीका लगाउने दिन आफूभन्दा ठूला मानिसका हातबाट टीका र जमरा लगाई आशीर्वाद ग्रहण गरिन्छ । त्रेता युगमा यही दिन श्रीरामले सीताको हरण गर्ने रावणको बध गरेका थिए भनिन्छ । यसका लागि भगवान् रामले नारदको सल्लाहअनुसार नौ दिनसम्म दुर्गा देवीको आराधना गरेको र दसौं दिन रावणमाथि विजय पाएको विश्वास गरिन्छ । यसरी रावणमाथि रामले विजय पाएको हुनाले यो दिनलाई विजयादशमी अर्थात् बडादसैं भनिएको हो । महाकाली, महालक्ष्मी एवं महासरस्वतीको पूजा-आराधना गरेर जन्मजन्मान्तरका लागि शक्ति आर्जन गर्न सकिने विश्वासकै कारण शक्ति र साधनाको पर्व दसैं मनाउन थालिएको हो । सबै शक्तिपीठमा प्रतिपदादेखि देवीको पूजा हुने भए पनि कुनै कुनैमा दशमीका दिन र त्यसपछि क्रमिक रूपमा कोजाग्रत पूणिर्माका दिनसम्म विसर्जन गर्ने परम्परा छ । अधिराज्यका कतिपय भागमा विजयादशमीको दिन मात्र टीका लगाउने चलन भए पनि अधिकांश क्षेत्रमा दशमीदेखि पूणिर्मासम्म टीका लगाउने चलन छ ।
दसैं आर्थिक क्रियाकलापका दृष्टिले पनि निकै महत्त्वपूर्ण पर्वका रूपमा परिचित छ । यस अवधिमा नेपालका सरकारी तथा गैरसरकारी क्षेत्रका कार्यालयहरू लामो समयसम्म बिदा हुन्छन् । दसैं मनाउन भनेर बिदा मात्र दिइँदैन, सबैजसो कार्यालयले कर्मचारीलाई दसैं खर्चका रूपमा अतिरिक्त पारिश्रमिक पनि दिन्छन् । दसैंका अवसरमा खाद्यान्न, वस्त्र आदि उपभोग्य सामग्रीहरूको व्यापार पनि उल्लेख्य रूपमा वृद्धि हुन्छ । वर्ष दिनसम्म गरिएको दुःख भुल्न मानिसहरूले दसैंका अवसरमा कत्ति पनि नडराई खर्च गर्छन् । सामान्यभन्दा सामान्य मानिसले पनि औसतभन्दा बढी खर्च गर्छन् । अझ हिजोआज त यही अवसर पारेर स्वदेश एवं विदेशको भ्रमणमा निस्कने ट्रेन्ड पनि बढ्दो छ । पर्यटकीय दृष्टिले पनि दसैंको समय राम्रो मानिन्छ । यी र यस्ता विविध कारणले गर्दा दसैंजस्ता पर्वहरू आर्थिक पक्षबाट पनि उल्लेख्य छन् भन्न सकिन्छ ।
दसैं सामाजिक गतिविधिका हिसाबले पनि महत्त्वपूर्ण छ । टाढाटाढा गएकाहरू समेत दसैंका लागि भनेरै घर र्फकने र परिवार, गाउँ, टोल एवं छरछिमेकीसित भेटघाट गर्ने परम्पराका कारण दसैंले सामाजिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन उल्लेख्य भूमिका निर्वाह गरेको छ । त्यसैगरी बहुजातीय, बहुधार्मिक एवं बहुभाषिक नेपालमा सबैजसोले आपसी सद्भाव नबिथोली रमाइलो गर्ने हुनाले दसैंको महत्त्वमा अझ वृद्धि हुने गरेको छ तसर्थ दसैंको सामाजिक महत्त्व पनि कम छैन ।
पहिलो दिन
दसैंको पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ । यो दिन दीप, कलश र गणेशको पूजा गरेपछि देवीको आह्वान एवं स्थापना गरेर जमरा राख्ने कार्य हुन्छ । घटस्थापनामा व्यक्तिगत रूपमा घरैमा तथा सामूहिक रूपमा विभिन्न देवी मन्दिर एवं कोटघरहरूमा जमरा राखिन्छ । सम्पूर्ण विधि पुर्‍याएर जमरा राख्ने कार्यसँगै दुर्गा शप्तशतीको पाठ पनि गरिन्छ । बिहान नुहाइधुवाइ गरी शुद्ध भएर पूजापाठ  गर्ने अनि बेलुका आरती गर्ने काम हुन्छ । घटस्थापनाका दिन देवीलाई खुसी पार्न विशेष प्रसादका रूपमा पट्टवस्त्र -सुन्दर चोलाको कपडा), केशरज्जु -धागो), कंकतिका -काइँयो) तथा घिउ आदि चढाइन्छ । शैलपुत्री नाम गरेकी देवीको पूजा हुने यो दिन दसैंको विधिवत् शुभारम्भ हुन्छ । सामान्यतया स्कुल तथा कलेजहरू यसै दिनदेखि बिदा हुन्छन् ।
दोस्रो दिन
दोस्रो दिन पूजा गरिने ब्रह्मचारिणीलाई देवी विशेष गरी दर्पण -ऐना), सिन्दूर, गाजल तथा सख्खर चढाइन्छ ।
तेस्रो दिन
तेस्रो दिन पूजा गरिने देवी चन्द्रघण्टालाई गाईको दूध चढाएर प्रसन्न तुल्याइन्छ ।
चौथो दिन
चौथोे दिन कूष्माण्डा देवीको विशेष पूजाआजा गरिन्छ । कूष्माण्डालाई खुसी बनाउन काँसको कचौरामा मधुपर्क -मह, सख्खर र दहीको मिश्रण) चढाइन्छ भने नैवेद्यका रूपमा पुवा अर्पण गरिन्छ ।
पाँचौं दिन
पाँचौं दिनमा पुजिने देवी हुन्-स्कन्दमाता । यो दिन देवीलाई खुसी तुल्याउन साडी र ओढ्ने चढाइन्छ भने विशेष नैवेद्यका रूपमा केरा चढाइन्छ ।
छैठौं दिन
छैठौं दिन विल्व निमन्त्रणा अर्थात् बेलको पातको पूजा गरिने भएकाले यो दिनलाई बेलपाती पनि भनिन्छ । यो दिन पुजिने देवी कात्यायनीलाई प्रसन्न तुल्याउन नानाथरिका अलंकार -गहना) चढाइन्छ । देवी कात्यायनीलाई विशेष नैवेद्यका रूपमा मह चढाइन्छ ।
सातौं दिन
सातौं वा सप्तमीका दिनदेखि बिदा हुन बाँकी सबैजसो कार्यालय बिदा हुन्छन् । अत्यावश्यकबाहेकका सबै काम रोकिने हुँदा सहर पनि सुनसान नै हुन्छ, विभिन्न काम गरेर सहरमा बसेका मानिसहरू घर र्फकने लर्को लाग्छ । यो दिन फूलपाती भित्र्याइन्छ । फूलपाती भित्र्याउन केरा, दाडिम, धान, हलेदो, बेलपत्र, अशोक, जयन्ती, उखु र मानेजस्ता नौवटा लहरापात एवं जातजातका फूल चाहिन्छन् । यो दिन कालरात्रि देवीका साथै सरस्वतीको पूजा गर्ने चलन छ । यो दिन विशेष छत्र तथा पुष्पमाला चढाइन्छ भने नैवेद्यमा चिनी चढाइन्छ । कसैकसैले यो दिन हवन पनि गर्छन् ।
आठौं दिन
आठौं दिन महागौरी देवीको पूजा हुन्छ । यो दिनको राति कालरात्रि देवीको विशेष पूजा हुन्छ भने बलि दिने तथा होम आदि गर्ने कार्य हुन्छ । पायसको हवन गर्नाले लाभ हुने बताइन्छ । कसैकसैले अष्टमीमा रातभरि भजन-कीर्तन पनि गर्छन् । यो दिन विशेष प्रसादका रूपमा नरिवल चढाउने विधान छ ।
नवौं दिन
नवौं दिन देवी सिद्धिदात्रीको पूजा हुन्छ । यो दिन देवीलाई बोका, कुखुरा, हाँस, परेवा, राँगा, पाठी आदि बलि दिइन्छ । पशुबलि नदिनेलेे कुभिन्डो, नरिवल, उखु वा अन्य कुनै फल, पायस तथा मासको पिठोबाट पशुको आकृति बनाएर बलि दिन्छन् । देवी सबैकी मातास्वरूप भएकीले काटमार गरेर बलि दिनैपर्छ भन्ने छैन । बलि दिने कार्यमा तान्त्रिक परम्पराको प्रभाव गाँसिएकाले तथा नेपालमा पहिले तन्त्रको ज्यादै प्रचलन भएकाले पनि हुनसक्छ, नेपाली शक्तिपीठहरूमा असंख्य पशुपन्छीको बलि चढाइन्छ । नवमीकै दिन नवदुर्गा भवानीको स्वरूप मानेर नौवटी कन्याको यथाशक्ति पूजा गरी भोजन, वस्त्र एवं दक्षिणा अर्पण गरिन्छ । यो दिन देवीलाई खुसी तुल्याउन विशेष नैवेद्यका रूपमा लावा अर्पण गरिन्छ ।
दसौं दिन
दसौं दिन विसर्जन गरेर प्रसाद ग्रहण गरिसकेपछि सामान्यतः दसैंको पनि अन्त्य हुन्छ । दसौं दिन अर्थात् विजयादशमीको दिन भगवतीको प्रसादस्वरूप रातो टीका लगाउने चलन छ । कतिपय समुदायमा तथा कसैकसैले सेतो वा पहेंलो टीका पनि ग्रहण गरेको पाइन्छ । दसैं विशेष गरी नारी जातिको महिमागान गाइने पर्व हो । 'यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते, रमन्ते तत्र देवता' अर्थात् मानव सभ्यताको सुरुदेखि नै जहाँ नारीको पूजा हुन्छ, त्यहाँ देवता पनि रमाउँछन् भन्दै आएको सनातन संस्कृतिले समग्र नारीजातिलाई मातृशक्तिका रूपमा आदर गर्दै आएको छ । महिषासुर, शुम्भ-निशुम्भ, रक्तबीज, चण्ड-मुण्डजस्ता असुरहरूलाई ठेगान लगाउन देवताहरू नारीशक्तिकै आश्रयमा गएको देखिन्छ । नारीबिनाको पुरुष अधूरो हुने भएकाले नारीशक्तिको उपासना गर्नुपर्छ भन्ने भावना जगाउन अहम् भूमिका निर्वाह गर्छ-दसैंले । यो महिला हिंसाविरुद्ध सशक्तिकरण जगाउने पर्व पनि हो । महिला शक्तिको महिमा गान गरिने यो पर्वले महिलालाई सम्मान गर्न सके मनोरथ सिद्ध हुने कुरा बताएर महिलामाथि हुने हिंसालाई परोक्ष रूपमा निस्तेज पार्न खोजेको देखिन्छ ।

स्रोतसः नारी

Date: 10/18/2012 12:25:54 पूर्वाह्न :: Yam Thapa